Osobowość narcystyczna jest jednym z bardziej skomplikowanych i wymagających zagadnień w psychoterapii psychodynamicznej. Narcystyczne mechanizmy obronne, kruche poczucie własnej wartości oraz trudności w relacjach interpersonalnych sprawiają, że praca terapeutyczna z tymi pacjentami wymaga dużej wiedzy, cierpliwości i umiejętności dostosowania podejścia terapeutycznego.
Osobowość narcystyczna – charakterystyka
Narcystyczne zaburzenie osobowości (NPD) to trwały wzorzec zachowań i cech, który obejmuje nadmierne poczucie własnej wartości, potrzebę podziwu i brak empatii. Osoby z NPD często wydają się aroganckie, dominujące i skoncentrowane na sobie, ale ich prawdziwa tożsamość jest często krucha i podatna na zranienie.
Do kluczowych cech osobowości narcystycznej należą:
- poczucie wyjątkowości i wyższości nad innymi,
- potrzeba ciągłego uznania i podziwu,
- brak empatii wobec uczuć innych osób,
- skłonność do wykorzystywania innych dla własnych celów,
- trudności w znoszeniu krytyki i skłonność do reagowania gniewem lub wycofaniem.
Osobowość narcystyczna może przyjmować różne formy – od jawnie grandiozalnej (pełnej arogancji i poczucia wyższości) po bardziej skrytą i wrażliwą, charakteryzującą się niską samooceną i ukrytym poczuciem niższości.
Psychodynamiczne rozumienie narcyzmu
W psychoterapii psychodynamicznej osobowość narcystyczna jest rozumiana jako wynik wczesnodziecięcych doświadczeń, zwłaszcza relacji z opiekunami. Kluczowe koncepcje wyjaśniające narcyzm to:
1. Teoria Kohuta – narcyzm jako strukturalna słabość “ja”
Heinz Kohut, jeden z głównych badaczy narcyzmu, uważał, że osoby narcystyczne nie miały w dzieciństwie wystarczająco empatycznego odbicia ich emocji ze strony opiekunów. W rezultacie ich „ja” pozostało kruche i niewystarczająco ukształtowane, przez co w dorosłym życiu poszukują zewnętrznych źródeł potwierdzenia własnej wartości.
2. Teoria Kernberga – narcyzm jako mechanizm obronny
Otto Kernberg postrzegał narcyzm jako wynik wczesnej patologii osobowości, w której osoba wytworzyła idealizowane „fałszywe ja”, aby chronić się przed wewnętrznymi konfliktami i lękiem przed odrzuceniem. Dla Kernberga narcyzm wiązał się z agresją, brakiem zdolności do autentycznej miłości oraz trudnościami w budowaniu głębokich relacji.
3. Mechanizmy obronne osobowości narcystycznej
Osoby narcystyczne często stosują specyficzne mechanizmy obronne, takie jak:
- idealizacja i dewaluacja – przypisywanie sobie (lub innym) skrajnie pozytywnych lub negatywnych cech,
- projekcja – przypisywanie innym własnych nieakceptowanych emocji,
- zaprzeczenie – unikanie konfrontacji z własnymi słabościami,
- fantazje o własnej wielkości – ucieczka od rzeczywistości w wyobrażenia o własnej wyjątkowości.
Psychoterapia psychodynamiczna w leczeniu narcyzmu
Psychoterapia psychodynamiczna jest jednym z głównych podejść do pracy z pacjentami narcystycznymi, ponieważ koncentruje się na głębokich, nieświadomych przyczynach problemu, a nie tylko na objawach.
Cele terapii
Terapia psychodynamiczna nie dąży do „zniszczenia” narcyzmu, lecz do jego transformacji – tak, aby pacjent mógł lepiej radzić sobie z emocjami, rozwijać autentyczne relacje i budować bardziej stabilne poczucie własnej wartości. Do głównych celów terapii należą:
- zwiększenie zdolności do refleksji nad sobą i swoimi mechanizmami obronnymi
- rozwijanie zdolności do tolerowania frustracji i krytyki,
- poprawa zdolności do budowania empatycznych relacji,
- praca nad ukrytym poczuciem niższości i zależności.
Proces terapeutyczny i wyzwania
Praca z osobowością narcystyczną jest trudna, ponieważ pacjenci często:
- deprecjonują terapeutę, nie uznając jego autorytetu,
- idealizują terapeutę, a następnie dewaluują go, gdy pojawia się rozczarowanie,
- mogą unikać introspekcji, skupiając się na „winie” innych,
- mają trudności z budowaniem zaufania w relacji terapeutycznej.
Terapeuta psychodynamiczny stara się stopniowo odsłaniać wewnętrzne konflikty pacjenta, interpretować jego mechanizmy obronne i pomagać mu w integracji różnych aspektów osobowości. Kluczowe jest utrzymanie „neutralnej” postawy, bez popadania w nadmierne pochwały ani konfrontację, która mogłaby spowodować wycofanie pacjenta z terapii.
Podsumowanie
Osobowość narcystyczna w psychoterapii psychodynamicznej stanowi duże wyzwanie, ale odpowiednio prowadzona terapia może pomóc pacjentom w głębokiej przemianie. Kluczowe jest zrozumienie, że narcyzm nie jest wyrazem siły, lecz strategią radzenia sobie z kruchym poczuciem własnej wartości. Terapia psychodynamiczna umożliwia pacjentowi stopniowe odkrywanie prawdziwego „ja”, rozwijanie empatii oraz budowanie bardziej autentycznych i satysfakcjonujących relacji z innymi.